Silnie reagują na stanowisko

W Polsce udział zbóż w strukturze zasiewów wynosi ok. 70 proc., dlatego nie jest możliwa ich uprawa po dobrych przedplonach. Często uprawiane są po sobie, co w konsekwencji powoduje, że wydają niższe plony gorszej jakości.

Płodozmian jako czynnik plonotwórczy w uprawie zbóż ma bardzo duże znaczenie. Wpływa na występowanie chorób, co wiąże się przede wszystkim z jego oddziaływaniem na biologiczną aktywność gleby. Wpływa też na właściwości gleby poprawiając jej żyzność, co jest związane z oddziaływaniem roślin na zawartość substancji organicznej. Pod tym względem rośliny uprawne można podzielić na trzy grupy. Pierwsza to rośliny wzbogacające glebę w substancję organiczna (bobowate drobnonasienne i ich mieszanki z trawami, bobowate grubonasienne oraz poplony przyorane jako zielony nawóz), druga to zubożające glebę z substancji organicznej (rośliny okopowe i kukurydza) i trzecia – rośliny o małym ujemnym wpływie na zawartość substancji organicznej w glebie (zboża i oleiste). W zmianowaniach nadmiernie wysyconych zbożami, a w szczególności w monokulturach występują procesy degradacji środowiska glebowego.

Wzrasta zachwaszczenie

Jednym z objawów degradacji środowiska glebowego jest spadek konkurencyjności rośliny uprawnej wobec chwastów. W konsekwencji na polach dochodzi do wzrostu zachwaszczenia i kumulacji gatunków chwastów, które mają podobny okres wegetacji jak roślina uprawna. Następuje też zubożenie składu florystycznego i dominacja kilku gatunków chwastów, szczególnie takich jak: miotła zbożowa, owies głuchy, przytulia czepna i maruna bezwonna. Wieloletnia monokultura zbóż zwiększa kilkakrotnie liczbę i biomasę chwastów w stosunku do płodozmianu norfolskiego. Proces zachwaszczania się monokultur z dobrym skutkiem powstrzymuje kompleksowa ochrona łanu, w tym głównie herbicydy. Jednakże ich działanie w tym stanowisku jest z reguły mniej skuteczne niż w płodozmianie, a różnice na niekorzyść monokultury bardziej uwidaczniają się w redukcji masy niż liczby chwastów. W miarę upływu lat monokultury wzrasta masa chwastów. Spadek produkcyjności roślin uprawnych jest uzupełniany wzrostem masy chwastów, a zjawisko to ujawnia się silniej w przypadku zbóż ozimych. Kompensacja chwastów najszybciej występuje w zbożach ozimych, szczególne pszenicy, dlatego zwalczanie chwastów wymaga stosowania herbicydów selektywnych w stosunku do gatunków chwastów. Często jest konieczność stosowania dwukrotnego oprysku przeciwko chwastom jedno- i dwuliściennym oraz w stanowisku po roślinach kłosowych stosowanie wyższych zalecanych dawek.

Nasilenie występowania chorób

Uprawa pszenicy ozimej w monokulturze zbożowej skutkuje większym porażeniem dolnych międzywęźli przez zespół chorób atakujących podstawę źdźbła. Badania prowadzone w IUNG – PIB w Puławach wykazały, że w mniejszym nasileniu choroby te występują w pszenicy ozimej uprawianej po bobiku (50 proc. udziału zbóż w płodozmianie) i rzepaku (75 proc. udziału zbóż w płodozmianie). Uprawa pszenicy ozimej w monokulturze zbożowej skutkuje większym porażeniem przez rdzę brunatną, septoriozę liści i brunatną plamistość liści (tab. 1).

Przedplonami, które ograniczają większe nasilenie sprawców chorób są rośliny niezbożowe oraz owies. Wysoką skuteczność wykazuje uprawa zbóż po rzepaku i roślinach bobowatych oraz okopowych.

Jak ograniczyć skutki złych płodozmianów?

Uprawiając zboża w monokulturze dobrze jest znać reakcje gatunków zbóż na uprawę po roślinach zbożowych. Najwyższe plony uzyskuje się po owsie, ponieważ nie uczestniczy on w łańcuchu troficznym grzybów powodujących zgorzel podstawy źdźbła i korzeni, stąd jego fitosanitarna rola, która uwidacznia się w postaci zdrowszych, lepiej plonujących roślin następczych. Wieloletnie badania prowadzone w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Kępa gospodarstwo Osiny wykazały, że plonotwórcze skutki złych przedplonów może ograniczać prawidłowa agrotechnika. Ważne są przede wszystkim: uprawa roli, wybór odpowiedniej odmiany, pełna ochrona zasiewów zarówno przeciwko chorobom, jak i chwastom oraz właściwe nawożenie mineralne. Na rys. 1 przedstawiono plony gatunków zbóż osiągane w warunkach monokultury zbożowej i z 75 proc. udziału zbóż w płodozmianie. Wyniki badań wykazały, że plony uzyskiwane w monokulturze zbożowej są o ok. 13 proc. niższe niż po dobrym przedplonie. Istotny wpływ na uprawę zbóż w monokulturze zbożowej ma uprawa roli. Badania wykazały też, że uprawiając zboża w płodozmianie z 100 proc. udziałem zbóż, korzystniejsza jest uprawa orkowa, uzyskuje się wówczas wyższy plon ziarna. Wyjątek stanowi żyto, które plonuje wyżej w warunkach uprawy uproszczonej (rys. 2). Uprawiając zboża w płodozmianie z dużym ich udziałem należy szczególną uwagę zwrócić na dobór odmian, a szczególnie ich odporność nie tylko na zespół chorób podstawy źdźbła, ale również liści i kłosa. Największy postęp biologiczny jest u odmian pszenicy zarówno ozimej jak i jarej, mniejszy w przypadku żyta ozimego oraz pszenżyta.

Najlepszy przedplon dla pszenicy

Pszenica w klasycznym płodozmianie norfolskim następuje po bobowatych, trafiając na dobre warunki fitosanitarne właściwą strukturę i kulturę gleby. Nie tylko plony, ale i wartość technologiczna ziarna w takich warunkach jest najlepsza i stabilna w latach. Uprawa pszenicy w monokulturze zbożowej prowadzi do otrzymania ziarna o gorszych cechach jakościowych (tab. 2). Uzyskuje się ziarno o mniejszej ilości i jakości glutenu. Gorszymi przedplonami dla pszenicy są koniczyna i lucerna, zwłaszcza w latach o małej ilości opadów. Bobik samokończący jest przedplonem bardzo dobrym, natomiast jego forma tradycyjna jak i burak cukrowy zbyt późno schodzą z pola i mogą ograniczać wysiew pszenicy w optymalnym czasie. Ziemniak pod pszenice jest dobrym przedplonem o ile jest uprawiany na typowych dla pszenicy glebach na oborniku i zbierany w pierwszej połowie września. Rzepak, groch i owies dobrymi przedplonami. Dobrych i bardzo dobrych przedplonów niestety pod pszenicę nie wystarcza. Uprawiana jest ona w dłuższej lub krótszej monokulturze. W aspekcie fitosanitarnym najgorszym przedplonem jest sama pszenica oraz żyto. Jęczmień ze względu na wcześniejszy zbiór i dłuższy czas rozkładu jest nieco lepszy dla pszenicy. 

Duże wymagania ma pszenżyto

Pszenżyto ozime ma dość duże wymagania przedplonowe, wynikające ze znacznej podatności na choroby podstawy źdźbła i systemu korzeniowego. Przedplony dobre dla pszenżyta: bobowate, rzepak, ziemniak (o ile jego zbiór nastąpi w czasie umożliwiającym siew pszenżyta w optymalnym terminie). Przedplony średniej wartości: owies, kukurydza na kiszonkę (jeśli zastosowano herbicydy szybko rozkładające się), bobowate drobnonasienne z trawami i trawy (w latach o mniejszej ilości opadów są przedplonami złymi). Przedplony możliwe: pszenica ozima i jara, jęczmień jary, ziemniak średnio późny. Po przedplonach średniej wartości plon pszenżyta zmniejsza się o 5-10 proc., a po przedplonach złych o 10-20 proc. w stosunku do przedplonów dobrych (tab. 3). Należy jednak podkreślić, że na glebach średnich i dobrych pszenżyto ozime uprawiane po zbożach plonuje znacznie wyżej niż zboża jare wysiewane w analogicznych stanowiskach. Obok przedplonu na plonowanie pszenżyta wpływa także jego udział w strukturze zasiewów oraz udział zbóż w zmianowaniu. Po złych przedplonach uzyskanie wysokich plonów wiąże się z koniecznością stosowania intensywnej technologii produkcji.

Żyto plonuje stabilnie

Żyto jest rośliną o małych wymaganiach siedliskowych i cechuje się wysoką stabilnością plonowania po zbożach, tym niemniej zarówno odmiany populacyjne jak i mieszańcowe wyraźnie reagują na przedplon, szczególnie na glebach lekkich. Najlepiej jest wysiewać po przedplonach roślin bobowatych takich jak: łubin wąskolistny i żółty, groch pastewny, mieszanki strączkowo-zbożowe. Żyto wysiewane po ziemniaku na oborniku plonuje o ok. 10 proc. niżej niż po bobowatych i tylko w niewielkim stopniu wyżej niż po zbożach jarych.

Owies jest dobrym przedplonem. Najgorszymi są zboża ozime. Spadek plonu w stosunku do dobrych przedplonów wynosi około 15-25 proc. Spośród gatunków ozimych gorszy jest ten, który później schodzi z pola z uwagi na rozkład resztek pożniwnych. Monokultura żyta uprawianego dłużej obniża plon o 15-20 proc.

Wrażliwy jest jęczmień

Przedplon jest czynnikiem o szczególnym znaczeniu w przypadku jęczmienia ozimego, dlatego gdyż liczy się nie tylko jego wartość przedplonowa, ale też czas schodzenia z pola. Najkorzystniejszym terminem zbioru przedplonu jest przełom lipca i sierpnia. Zbiera się wówczas: groch, rzepak, ziemniak wczesny. Najgorszym przedplonem jest jęczmień niezależnie od formy. Również złymi przedplonami są: pszenica ozima i jara oraz pszenżyto ozime i jare. Owies jest przedplonem bezpiecznym fitosanitarnie i dobrym (tab. 4).

Tabela 1. Indeks porażenia pędów przez kompleks chorób podstawy źdźbła pszenicy ozimej w fazie dojrzałości (BBCH 75) w zależności od udziału zbóż w płodozmianie (badania własne)

Tabela 2. Wpływ przedplonu na cechy technologiczne ziarna pszenicy ozimej (badania własne)

Tabela 3. Plon i elementy struktury plonu pszenżyta ozimego w zależności od przedplonu (Buraczyńska, Ceglarek)

Tabela 4. Plon i cechy struktury plonu pszenicy ozimej i jęczmienia ozimego po roślinach zbożowych (Jaskulski, Piasecka 2007)

Rys. 1. Plon ziarna zbóż ozimych w zależności od udziału zbóż w płodozmianie (badania własne) 

Rys. 2. Wpływ sposobu uprawy roli na plon ziarna zbóż (IUNG – PIB)

Artykuł ukazał się w wydaniu 01/2022 miesięcznika "Przedsiębiorca Rolny". ZAPRENUMERUJ