Przed hodowcami zupełnie nowe wyzwania
W pracach hodowlanych niezwykle trudno połączyć wszystkie korzystne cechy. Stąd tak duża liczba zarejestrowanych odmian, które muszą spełniać zróżnicowane oczekiwania rolników, a także przemysłu rolno-spożywczego.
Powierzchnia uprawy pięciu podstawowych zbóż z mieszankami w 2021 r. wynosiła w Polsce ponad 6,3 mln ha (dane GUS). W porównaniu do 2017 r. oznacza to spadek o 0,9 mln ha. Dość znaczne zmiany zaszły również w strukturze zasiewów zbóż (rys. 1). Wyraźnie zmniejsza się areał uprawy zbóż jarych. Jeszcze w 2017 r. wynosił on 2,7 mln ha (39 proc.), a w 2021 r. już tylko 1,8 mln ha (28 proc.). Spadek dotyczył w zasadzie wszystkich gatunków zbóż jarych z wyjątkiem owsa.
W przypadku ozimin, zwiększył się areał uprawy pszenicy i jęczmienia, zmniejszył się natomiast areał żyta. Na zmiany w strukturze zasiewów zbóż wpływ ma wiele czynników. Generalnie zboża ozime cechują się wyraźnie wyższym potencjałem plonowania. Nie bez znaczenia są także powtarzające się coraz częściej susze (szczególnie dotkliwe w latach 2018-2019, na które zboża jare reagują większym spadkiem plonu niż ozime.
Przede wszystkim plon
W pracach hodowlanych dąży się do poprawy wielu cech i właściwości odmian, trudno jednak osiągnąć wszystkie cele jednocześnie. Priorytetem jest poprawa plenności, która w największym stopniu decyduje o opłacalności uprawy.
Przed wykonaniem zabiegu konieczna lustracja plantacji
Istotna jest także jakość plonu (zwłaszcza w przypadku uprawy pszenicy na cele chlebowe i jęczmienia na cele browarne). Ważna jest także odporność lub tolerancja odmian na stresy biotyczne (choroby, szkodniki) i abiotyczne (niskie i wysokie temperatury, niedobór i nadmiar opadów, jakość gleby). W warunkach zmieniającego się klimatu i nasilania zjawisk ekstremalnych, pożądana jest szybka regeneracja odmian po ustąpieniu stresu.
Postęp w plenności
Pierwszą odmianę mieszańcową żyta ozimego zarejestrowano w 1995 r. Początkowo mankamentem wielu odmian mieszańcowych była mniejsza odporność na choroby, a zwyżka plonu w porównaniu do odmian populacyjnych stosunkowo niewielka. Jednak w toku prac hodowlanych udało się znacznie poprawić większość cech. Obecnie zarejestrowane odmiany mieszańcowe żyta ozimego cechują się zadowalającą zdrowotnością. Ich potencjał plonowania jest bardzo duży, w doświadczeniach uzyskuje się plony wyższe o 20-30 proc. w porównaniu do odmian populacyjnych. Aktualnie odmiany mieszańcowe żyta ozimego stanowią około połowę zarejestrowanych. W pozostałych gatunkach znaczenie odmian mieszańcowych jest dużo mniejsze. W pszenicy ozimej zarejestrowane są tylko dwie odmiany mieszańcowe, ponadto na rynku nasiennym dostępna jest pewna liczba odmian mieszańcowych pszenicy ozimej i jęczmienia ozimego ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin uprawnych. W doświadczeniach rejestrowych COBORU ocenianych jest również kilka odmian mieszańcowych żyta jarego. Wyniki są bardzo dobre i prawdopodobnie pierwsze odmiany mieszańcowe żyta jarego zostaną wpisane do Krajowego rejestru (KR) na początku tego roku.
Wyzwania Zielonego Ładu
Prace hodowlane powinny uwzględniać założenia Unijnej Strategii „Od pola do stołu”, która jest elementem Europejskiego Zielonego Ładu. Strategia ta zakłada m.in. zwiększenie udziału rolnictwa ekologicznego do 25 proc. (chociaż odsetek upraw ekologicznych w poszczególnych krajach może być różny), zmniejszenie ilości zużywanych pestycydów o połowę oraz zmniejszenie zużycia nawozów sztucznych o 20 proc. Ograniczenia w stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin powoduje również wycofywanie wielu popularnych substancji czynnych.
ARiMR dzwoni do rolników w sprawie zbóż
Od wielu już lat obowiązuje integrowana ochrona roślin, której celem jest zmniejszenie zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska. W tej metodzie duży nacisk kładzie się na metody niechemiczne, np. stosowanie właściwego płodozmianu i odpowiedniej agrotechniki, a w szczególności uprawę odmian o większej odporności na choroby. Prace hodowlane powinny również uwzględniać wymagania dotyczące zmniejszenia poziomu nawożenia mineralnego, zgodnie z rozporządzeniem: „Program działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”. Osiągnięcie tych wszystkich celów nie będzie możliwe bez odpowiednich odmian.
Odmiany do ekologii
W Polsce nie ma obecnie odmian zbóż zarejestrowanych na potrzeby rolnictwa ekologicznego. W coraz szerszym zakresie prowadzi się natomiast doświadczenia ekologiczne, w których ocenia się przydatność odmian konwencjonalnych do tego kierunku gospodarowania. Doświadczenia ekologiczne realizowane są w wytypowanych stacjach doświadczalnych na wydzielonych polach prowadzonych w reżimie rolnictwa ekologicznego. Odmiany zbóż dla rolnictwa ekologicznego powinny cechować się przede wszystkim dobrą zdolnością do konkurowania z chwastami (dobra krzewistość, większa wysokość roślin, szybki początkowy wzrost) oraz większą odpornością na choroby. Odmiany te powinny mieć także mniejsze wymagania glebowe, a w przypadku zbóż ozimych cechować się dobrą zimotrwałością (przerzedzony łan szybciej ulega zachwaszczeniu). Na ogół korzystniejszy jest krótszy okres wegetacji, gdyż odmiany wcześniejsze są mniej porażane przez choroby).
Pszenica ozima
Stan KR dla zbóż ozimych, z podziałem na odmiany krajowe i zagraniczne przedstawia rys. 2. Najwięcej zarejestrowanych odmian jest w pszenicy zwyczajnej, łącznie 137. W tej liczbie jedną zaliczono do grupy elitarne chlebowe (E), 55 – jakościowe chlebowe (A), 65 – chlebowe (B), 12 – pastewne lub inne (C). Ponadto zarejestrowane są również 4 odmiany regionalne. Odmiany zagraniczne stanowią 63 proc. Pszenica ozima jest najważniejszym gatunkiem zbóż uprawianych Polsce, o czym świadczy największy areał uprawy, duża powierzchnia plantacji nasiennych oraz znaczny rozmiar prac hodowlanych prowadzonych zarówno przez krajowe, jak i zagraniczne ośrodki hodowlane. W pracach hodowlanych dąży się przede wszystkim do poprawy plenności, polepszenia wartości technologicznej, a także poprawy cech odpornościowych, z których najważniejsza jest zimotrwałość. Podstawę oceny wartości wypiekowej (na chleb) tworzy siedem wskaźników: liczba opadania, zawartość białka, wskaźnik sedymentacyjny SDS, wodochłonność mąki, rozmiękczenie ciasta, praca odkształcenia i objętość chleba. Charakteryzują one właściwości ziarna, mąki, ciasta i pieczywa. Warunkiem zaliczenia odmiany do danej grupy wartości technologicznej jest spełnienie minimalnych wymagań tej grupy wobec każdego z tych parametrów. Trzy pierwsze wskaźniki są zalecane do oceny surowca w skupie. Szczególnie istotna jest zawartość białka, na którą duży wpływ ma przebieg pogody i agrotechnika (zwłaszcza poziom nawożenia azotem). Jest to jednak cecha w dużym stopniu uwarunkowana również genetycznie. Obecnie poszukiwane są odmiany, które zapewnią odpowiednio wysoki poziom białka również przy umiarkowanym nawożeniu azotem. Niezwykle trudnym zagadnieniem zarówno w hodowli, jak i w ocenie odmian jest zimotrwałość. W ostatnich latach zimy miały na ogół łagodny przebieg i nie odnotowywano większych strat z powodu wymarzania. W konsekwencji coraz większą popularnością w uprawie cieszą się odmiany o mniejszej zimotrwałości, które z reguły cechują się wyższym potencjałem plonowania. W naszych warunkach klimatycznych ryzyko wymarzania ciągle jest jednak znaczne, a zimotrwałość jest jedną z cech, którą nadal należy uwzględniać przy wyborze odmiany. Poszukiwane powinny być odmiany łączące zadowalający poziom zimotrwałości i dobrą plenność. Takie odmiany zapewniają dużą stabilność plonowania, niezależnie od przebiegu pogody w okresie zimowym.
Żyto ozime
KR żyta ozimego liczy 52 odmiany, w tym 24 populacyjne (w większości krajowe) i 28 mieszańcowe (głównie zagraniczne). Odmiany mieszańcowe, poza wyraźnie wyższym potencjałem plonowania, cechują się mniejszą wysokością roślin i nieco większą odpornością na wyleganie. Jest to ważny kierunek hodowli, zwiększający przydatność żyta do uprawy w bardziej intensywnej technologii. Mankamentem niektórych odmian mieszańcowych jest większe porażenie przez sporysz, które wynika z niewystarczającej produkcji pyłku. Problem ten nasila się zwłaszcza w latach o niekorzystnym przebiegu pogody w czasie kwitnienia. Ważnym osiągnięciem hodowli jest uzyskanie odmian o większej produkcji pyłku (technologia „Pollen Plus”). Wcześniej sposobem na zwiększenie produkcji pyłku u odmian mieszańcowych było dodawanie do materiału siewnego niewielkiej ilości nasion odmian populacyjnych (ok. 10 proc.), powodowało to jednak obniżkę plonu. Żyto ozime w niewielkim stopniu wykorzystywane jest również na zielonkę. Obecnie na ten cel zarejestrowana jest tylko jedna odmiana, jednak w doświadczeniach rejestrowych ocenianych jest kilka nowości. Wyniki są na tyle obiecujące, że na początku tego roku można oczekiwać rejestracji jednej lub dwóch nowych odmian w tym kierunku użytkowania.
Pszenżyto ozime
W pszenżycie ozimym zarejestrowanych jest 46 odmian. W tym gatunku polska hodowla ma duże osiągnięcia i w KR dominują odmiany rodzime (76 proc.). Jednak w ostatnim czasie szybko zwiększa się udział odmian zagranicznych. Pszenżyto ozime jest zbożem pastewnym, stąd zasadniczym kierunkiem hodowli jest poprawa plenności. Ważną cechą jest także zimotrwałość, jednak w odróżnieniu od pszenicy, zróżnicowanie odmian jest stosunkowo niewielkie. Oceny zimotrwałości zdecydowanej większości odmian mieszczą się w przedziale 4,5-6 w skali 9-stopniowej.
Jęczmień ozimy
W uprawie coraz większą popularność zyskuje jęczmień ozimy. Jest mało wrażliwy na suszę wiosenną, gdyż doskonale wykorzystuje zapasy wody pozimowej. Potencjał plonowania formy ozimej jest dużo wyższy niż formy jarej, co ma odzwierciedlenie w zmieniającej się strukturze zasiewów. Mankamentem jęczmienia ozimego jest z kolei mała zimotrwałość (wyraźnie gorsza niż pszenicy i pszenżyta). Niestety jest to cecha, którą trudno poprawić przez prace hodowlane, ze względu na brak naturalnych, genetycznych źródeł mrozoodporności. Jednak seria łagodnych zim w ostatnich latach powoduje, że ryzyko wymarzania jest mniejsze i jęczmień ozimy zyskuje na popularności w uprawie w całej Polsce. Coraz większym zagrożeniem dla uprawy jęczmienia jest porażenie chorobami wirusowymi. Część zarejestrowanych odmian posiada geny odporności na choroby wirusowe, jednak nie zawsze zapewniają one wystarczającą odporność. Genetyczna odporność jest o tyle istotna, że nie ma możliwości zwalczania chorób wirusowych przez stosowanie pestycydów. Możliwe jest jedynie zwalczanie wektorów chorób wirusowych, głównie mszyc. W warunkach długiej i ciepłej jesieni nie zawsze jest to w pełni skuteczne.
Zboża jare
Spośród zbóż jarych największa liczba zarejestrowanych odmian dotyczy jęczmienia. Mniej odmian zawiera KR pszenicy zwyczajnej i owsa zwyczajnego, natomiast pozostałe gatunki mają niewielkie znaczenie (rys. 3.).
W jęczmieniu jarym wyróżnia się dwa główne kierunki użytkowania – na paszę i na cele browarne. Obecnie w KR znajduje się 78 odmian, w tym 20 browarnych (wszystkie zagraniczne) oraz 58 odmian pastewnych (z niewielką przewagą odmian krajowych). W ostatnich latach w doświadczeniach rejestrowych COBORU zwiększa się liczba badanych odmian pastewnych, kosztem browarnych. Słodownie w niewielkim stopniu wykorzystują odmiany z KR, chętniej natomiast korzystają z odmian ze Wspólnotowego katalogu odmian roślin rolniczych (CCA), kierując się własnymi kryteriami oceny technologicznej odmian. Obecnie krajowa hodowla jęczmienia skoncentrowana jest wyłącznie na odmianach pastewnych. Stąd też głównym celem prac hodowlanych jest poprawa plenności. W warunkach zmieniającego się klimatu istotna jest także stabilność plonowania. Jednym z kierunków hodowli jest również zwiększenie odporności na wyleganie. Jęczmień jary jest wprawdzie zbożem niskim, ale o dość wiotkim źdźble, a skuteczność retardantów nie zawsze zadowalająca. Ważnym kierunkiem hodowli, zwłaszcza w kontekście założeń europejskiego Zielonego Ładu, jest poprawa odporności odmian na choroby. W jęczmieniu jarym duże straty w plonie może powodować porażenie mączniakiem prawdziwym. W hodowli jęczmienia wykorzystuje się różne typy odporności odmian na tę chorobę, z których najbardziej efektywna jest odporność warunkowana genem Mlo. Większość obecnie zarejestrowanych odmian jęczmienia jarego posiada ten typ odporność na mączniaka prawdziwego.
Nowe odmiany zbóż jarych 2023
Wszystkie obecnie zarejestrowane odmiany pszenicy zwyczajnej jarej cechują się dobrą jakością wypiekową. W KR znajduje się 46 odmian, w tym aż 42 zaliczono do grupy jakościowe chlebowe (A), a pozostałe do grupy chlebowe (B). Świadczy to o wyraźnym ukierunkowaniu prac hodowlanych na poprawę wartości technologicznej odmian. Na ogół odmiany pszenicy jarej charakteryzują się lepszą wartością wypiekową niż ozime. Większość zarejestrowanych odmian pochodzi z hodowli krajowej (blisko 70 proc.). Do uprawy na terenach przyleśnych szczególnie poszukiwane są odmiany ościste, które w mniejszym stopniu są uszkadzane przez zwierzynę leśną. Obecnie zarejestrowane są tylko trzy odmiany tego typu.
KR owsa zwyczajnego jarego liczy 32 odmiany. Podobnie jak w pszenicy większość stanowią odmiany krajowe (75 proc.). Owies jest wykorzystywany głównie na paszę, stąd najważniejszym celem prac hodowlanych jest poprawa plenności. Szersze wykorzystanie owsa, zwłaszcza w żywieniu niektórych zwierząt, ogranicza duży udział łuski (25-32 proc.), a tym samym nadmierna zawartość włókna pokarmowego. Różnice odmianowe w tej cesze są duże. Interesującym kierunkiem jest hodowla odmian owsa wyraźnie niższych, które cechują się większą odpornością na wyleganie i mogą być uprawiane w bardziej intensywnej technologii oraz na lepszych glebach. Mała wysokość roślin może też być zaletą w uprawie mieszanek z jęczmieniem. Niestety, niższe rośliny mają na ogół mniejszy system korzeniowy, co w warunkach niedoboru opadów skutkuje wyraźną obniżką plonowania. Spośród odmian zarejestrowanych, tylko jedna wyróżnia się brązową barwą plewki, pozostałe są żółtoziarniste. Ponadto w CCA są także odmiany o białej barwie plewki, jednak w Polsce nie cieszą się zbyt dużym zainteresowaniem. Obecnie zarejestrowane są tylko trzy odmiany owsa nagiego, wszystkie pochodzą z hodowli krajowej. Owies nagi ma szereg zalet. Cechuje się małą zawartością włókna pokarmowego oraz dużą koncentracją białka i tłuszczu, co pozwala na szersze wykorzystanie owsa nagiego w żywieniu zwierząt, a także w przemyśle spożywczym. Poziom plonowania owsa nagiego jest jednak około 30 proc. niższy niż owsa zwyczajnego. Stąd też znaczenie tego gatunku nie jest duże, o czym świadczy niewielki rozmiar prac hodowlanych, mała liczba zarejestrowanych odmian i niewielka powierzchnia plantacji nasiennych. Zaletą pszenżyta jarego są małe wymagania glebowe i duża tolerancja na niskie pH gleby. Ziarno cechuje się dużą wartością paszową i może być szeroko wykorzystywane w żywieniu różnych gatunków zwierząt. Jednak potencjał plonowania pszenżyta jarego jest niższy niż formy ozimej. Stąd też znaczenie pszenżyta jarego w ostatnich latach maleje. Obecnie zarejestrowanych jest 15 odmian, wszystkie pochodzą z hodowli krajowej.
W gatunkach niszowych
Prace hodowlane prowadzone są również w gatunkach o mniejszym znaczeniu gospodarczym. Obecnie zarejestrowane są dwie odmiany pszenicy orkisz jarej, która cechuje się niewymłacalnym ziarnem. Stąd po omłocie dodatkowym koniecznym zabiegiem jest wydzielenie ziarna z kłosków (odplewianie). Pszenica orkisz charakteryzuje się dużą wysokością roślin i małą odpornością na wyleganie, stąd jest mało przydatna do intensywnej uprawy, ale zyskuje uznanie w gospodarstwach ekologicznych. Można zakładać, że wraz z rozwojem rolnictwa ekologicznego znaczenie orkiszu będzie coraz większe. W najbliższych latach, za sprawą postępu hodowlanego, na popularności może zyskać żyto jare. Aktualnie zarejestrowanych jest pięć odmian. Wszystkie pochodzą z hodowli krajowej i są to odmiany populacyjne. W doświadczeniach rejestrowych COBORU ocenianych jest kilka odmian mieszańcowych żyta jarego. Wnoszą one bardzo wyraźny postęp w plenności i na początku tego roku można oczekiwać pierwszych rejestracji. Byłyby to pierwsze odmiany mieszańcowe zbóż jarych w KR. Żyto jare jest zbożem wysokim i podatnym na wyleganie, stąd ważnym kierunkiem hodowli jest skrócenie i usztywnienie źdźbła. Obecnie w doświadczeniach rejestrowych ocenia się również przydatność odmian żyta jarego w użytkowaniu na zielonkę. Dwuletnie wyniki badań wskazują na dużą przydatność żyta jarego do tego kierunku użytkowania.
Artykuł ukazał się w wydaniu 01/2023 miesięcznika "Przedsiębiorca Rolny". ZAPRENUMERUJ
